Η επανεμφάνιση των ταυτοτήτων σαν βασικές αρχές της προσωπικής ζωής και της κοινωνικής κινητοποίησης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, του Ίντερνετ και των Μ.Μ.Ε. είναι ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της εποχής μας. Από την μια άκρη του πλανήτη ως την άλλη, ενώ ενοποιούνται οι αγορές κεφαλαίων και ομογενοποιούνται οι συμπεριφορές μιας μικρής κοσμοπολίτικης ελίτ, οι άνθρωποι διεκδικούν όλο και πιο σθεναρά τις ιστορικές, εδαφικές, πολιτιστικές, εθνικές και θρησκευτικές ρίζες τους. Τα κοινωνικά κινήματα που αντιτίθενται στην παγκοσμιοποίηση είναι, βασικά, κινήματα βασισμένα πάνω στην ταυτότητα. Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, είτε αυτός είναι χριστιανικός, μουσουλμανικός, ινδουιστικός, εβραϊκός ή ακόμα βουδιστικός, είναι ίσως η πιο σημαντική μορφή κοινωνικής αμφισβήτησης εναντίον της ενιαίας σκέψης, από τον αριθμό των ατόμων που κινητοποιεί, την επιρροή του μέσα στην κοινωνία και τη ριζοσπαστικότητα των θέσεων του. Ο εθνικισμός, η περιφερικότητα, ο τοπικισμός, ο εθνοτισμός συνιστούν και αυτά με τη σειρά τους, χαρακώματα, μέσα από τα οποία οι άνθρωποι επαναεπιβεβαιώνουν την αυτονομία τους και προσπαθούν να προασπίσουν την υπόστασή τους.
Αν θέλουμε να μάθουμε να αποκρυπτογραφούμε τον καινούριο κοινωνικοπολιτικό κόσμο του τέλους αυτής της χιλιετηρίδας, πρέπει να το αντιμετωπίσουμε με ανοιχτό πνεύμα και να καταλάβουμε ότι οι γλώσσες της ταυτότητας μπορούν να εκφέρονται με ιδιώματα που μας αρέσουν (τουλάχιστον σε μένα), όπως στην περίπτωση του απελευθερωτικού κινήματος των Ινδιάνων του Τσιάπας, ή με ιδιώματα που μας προκαλούν απέχθεια (τουλάχιστον σε μένα), όπως στην περίπτωση των παραστρατιωτικών ομάδων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βλέποντάς το από την Ευρώπη, μας φαίνεται παράξενο που αυτές οι ομάδες, που αριθμούν δεκάδες χιλιάδες μαχητές εξοπλισμένους με πολεμικό υλικό, ξεσηκώνονται, στο όνομα ενός αμερικάνικου έθνους περιχαρακωμένου μέσα στις τοπικές κοινότητες, εναντίον της παγκοσμιοποίησης που κομίζει η Ουάσινγκτον, οι πολυεθνικές, τα Ηνωμένα Έθνη. Ο βασικός τους εχθρός είναι, στην πράξη, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση, και είναι αυτή που αποτελεί τον στόχο των επικρίσεών τους και των ένοπλων επιθέσεών τους.
Όποιος θέλει να κατανοήσει την πολιτική σήμερα οφείλει αφετηριακά να ενσκήψει όχι πάνω στην οικονομία ή την γεωπολιτική, αλλά πάνω στην θρησκευτική, εθνική, τοπική και εθνοτική ταυτότητα της κάθε κοινωνίας.
Στην Ισπανία, η άνοδος του εθνικισμού της αριστεράς στις περιφερειακές εκλογές της Γαλικίας το περασμένο Φθινόπωρο σηματοδοτεί το τέλος της ηγεμονίας των συγκεντρωτικών απόψεων. Η Καταλονία και η χώρα των Βάσκων επιβεβαιώθηκαν ως «εθνικότητες» πλήρως αναγνωρισμένες από το Σύνταγμα. Ο εθνικισμός της Γαλικίας ενισχύεται. Τα Κανάρια νησιά θα μπορούσαν να γνωρίσουν μια παρόμοια εξέλιξη, όπως ακριβώς, με τρόπο διαφορετικό και ιδιαίτερο και οι άλλες περιοχές της Ισπανίας. Η ενίσχυση της πολιτισμικής και εδαφικής έκφανσης της κοινωνικής και πολιτικής δυναμικής, είναι μια αμετάκλητη διαδικασία, η οποία θα συνεχιστεί σε πείσμα της αντίθεσης μηχανισμών ή θεσμών. Την στιγμή που όλος ο κόσμος ανησυχεί βλέποντας να επανεμφανίζεται το θεμελιώδες πρόβλημα της Ισπανίας (δηλαδή: πάνω σε ποιες βάσεις διαπολιτισμικής και διεθνούς συνύπαρξης οικοδομεί την ύπαρξή της;), φαίνεται χρήσιμο να αναλογιστούμε πάνω στο γιατί και το πώς αυτής της (ανα)γέννησης των συλλογικών ταυτοτήτων, πάνω και κάτω από τα κράτη-έθνη κληρονομιά του παρελθόντος. Και αν πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο, γιατί λοιπόν εμφανίζεται τώρα;
Ο Θεός μου, ο πολιτισμός μου, το έθνος μου, η εθνότητά μου, η πόλη μου, η συνοικία μου, είτε αυτό αρέσει είτε όχι!
Πρώτη απάντηση: η οικοδόμηση της ζωής, των θεσμών και της πολιτικής γύρω από συλλογικές πολιτιστικές ταυτότητες αποτελεί ιστορικά τον κανόνα και όχι την εξαίρεση. Η εξαίρεση, στην πραγματικότητα, είναι οι κοινωνίες που δημιουργήθησαν με βάση τα έθνη-κράτη τα οποία αναδύθηκαν χάρις στον καπιταλισμό και τον κρατισμό της βιομηχανικής εποχής και τα οποία επεκτάθηκαν σε όλο τον πλανήτη μέσα από την αποικιοκρατική τους έκφραση.
Ο φιλελευθερισμός όπως και ο μαρξισμός, κυρίαρχες ιδεολογίες του αιώνα, διακατέχονταν (και διακατέχονται ακόμα) από φρίκη για την παράδοση, τη θρησκεία, τις ιστορικές και εδαφικές ρίζες. Προσδοκούσαν να τις διαλύσουν και να ομογενοποιήσουν την ανθρωπότητα για να χτίσουν ένα κόσμο πολιτών ή προλετάριων χωρίς σύνορα. Έναν κόσμο οργανωμένο από την αγορά και τον ορθό λόγο, για τον φιλελεύθερο καπιταλισμό· από το κράτος και την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, για το μαρξισμό. Η γαλλική Επανάσταση ισοπέδωσε τις λαϊκές κουλτούρες, θρησκευτικές και εθνικές που υπήρχαν επί γαλλικού εδάφους. Το ναπολεόντειο κράτος και το κοσμικό σχολείο του Ζυλ Φερρύ, έκαναν τα υπόλοιπα. Όσο για τον επιστημονικό σοσιαλισμό, ο Μαξίμ Γκόρκι, ο κατεξοχήν μπολσεβίκος διανοούμενος, είπε το 1922 αυτό που όλος ο κόσμος σκεφτόταν χαμηλοφώνως: «Ο ρωσικός λαός των πόλεων και των χωριών, ζώα ημιάγρια και ηλίθια, που σου προκαλούν σχεδόν τρόμο, θα πεθάνει για να μπορέσει να αναδυθεί μια καινούρια ανθρώπινη φυλή.» Ο Στάλιν, που ήταν Γεωργιανός, θα προσπαθήσει να θεραπεύσει το πρόβλημα χτίζοντας ένα φαινομενικά ομοσπονδιακό κράτος. Στην πραγματικότητα, δεν θα κάνει τίποτε άλλο παρά να οξύνει την κατάσταση. Είναι τα εθνικιστικά κινήματα, συμπεριλαμβανομένου και αυτού που καθοδηγήθηκε από τον Γέλτσιν στην Ρωσία κατά την διάρκεια της περεστρόικας, που προκάλεσαν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Μπορούμε να πούμε ότι οι εθνικισμοί και τα άλλα ταυτοτικά ρεύματα επανεμφανίστηκαν χάρις στην ιστορική παρακμή των μεγάλων πολιτικο-ιδεολογικών κατασκευών αυτού του αιώνα. Από τη μια μεριά, ο κρατισμός αποσυντέθηκε, στην σοβιετική του εκδοχή, αλλά επίσης και στα κράτη που βγήκαν μέσα από εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, σ’ ένα μεγάλο μέρος του «τρίτου κόσμου». Έτσι, μπορούμε να δείξουμε ότι ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός αποτελεί μία αντίδραση στην οικονομική και πολιτική αποτυχία του αραβικού εθνικισμού.
Από την άλλη μεριά, στον δυτικό κόσμο, με την υπερκέραση του έθνους -κράτους από τον καινούριο παγκόσμιο καπιταλισμό και τις καινούριες παγκοσμιοποιημένες επικοινωνιακές τεχνολογίες, οι εργάτες βρίσκονται στερημένοι από κάθε όργανο κοινωνικού ελέγχου και οι πολίτες από εκπροσώπησή στα βασικά κέντρα αποφάσεων. Και γι’ αυτό βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κίνημα αναδίπλωσης στις θεμελιώδεις αξίες, αδιαπραγμάτευτες και αδιάλυτες μέσα στις παγκόσμιες ροές κεφαλαίων και πληροφοριών. Ο Θεός μου, ο πολιτισμός μου, το έθνος μου, η εθνότητά μου, η πόλη μου, η συνοικία μου, υπάρχουν είτε αυτό αρέσει είτε όχι. Οχυρωμένοι σε αυτά τα χαρακώματα των ταυτοτήτων, που καθησυχάζουν και προσφέρουν λίγη ανθρώπινη ζεστασιά (μα και που, προφανώς, καταπιέζουν), μπορούμε να ξαναοργανώσουμε τη ζωή και να βρούμε καινούρια σχήματα σχέσεων με αυτό τον κόσμο ο οποίος έγινε ξαφνικά ανεξέλεγκτος και απρόβλεπτος. Μερικοί θα δυσαρεστηθούν, και θα δουν σ’ αυτό μια επιστροφή στην πρωτόγονη κοινωνία, μία μορφή φυλετοποίησης. Αλλά τα γεγονότα είναι αδιάψευστα.
Πέρασαν οι εποχές κατά τις οποίες οι τάξεις, οι πολίτες, τα Κράτη, ή ενότητες ακόμα πιο αφηρημένες, όπως οι καθολικοί στόχοι, αποτελούσαν τους πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζονταν η κοινωνία. Στην εποχή της πληροφορίας οι άνθρωποι οικοδομούν αυτό που είναι και αυτό που αισθάνονται ξεκινώντας από την εμπειρία τους και τους πολιτιστικούς τους κώδικες. Ορισμένοι είναι αιώνιοι όπως ο Θεός. Άλλοι ιστορικοί, όπως το έθνος, γεωγραφικοί όπως το έδαφος (η περιοχή), βιολογικο-ιστορικοί, όπως η γυναικεία ταυτότητα, προσωπικοί όπως η ομοφυλοφιλία, επιλέξιμοι όπως είναι εκείνη των οικολόγων, το να ζεις σε αρμονία με τη φύση και τις μελλοντικές γενεές. Εκκινώντας από αυτές τις ταυτότητες μπορεί κανείς να ανασυγκροτήσει την πολιτική ταυτότητα, τα κοινωνικά δικαιώματα των εργαζόμενων και την παγκόσμια αλληλεγγύη με το είδος μας και τον πλανήτη. Αλλά έχοντας ως αφετηρία, συγκεκριμένες κουλτούρες και συγκεκριμένα άτομα. Βέβαια οι ταυτότητες που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους μπορούν να εκφυλιστούν σε φυλές μέσα στις οποίες παροξύνονται, υπό μορφή φονταμενταλισμού, πιθανές εστίες ολοκληρωτισμού και τρομοκρατίας. Το να δημιουργήσουμε γέφυρες ανάμεσα στις ταυτότητες, να διευκολύνουμε την συμβίωσή τους στο πλαίσιο πολυπολιτισμικών θεσμών όπου τα άτομα και οι συλλογικότητες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο, να ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να συγκροτηθεί η δημοκρατία την εποχή της πληροφορίας. Όπως εξελίσσονται τα πράγματα θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε σε έναν κόσμο που συγκροτείται από ταυτοποιητικές φυλές και από παγκόσμιες αγορές, εφοδιασμένο με πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς απογυμνωμένους από ισχύ και κενούς νοήματος. Ίσως όμως μπορέσουμε να οικοδομήσουμε μια ελεύθερη ομοσπονδία ιστορικών πολιτισμών που θα κατεύθυναν τα παγκόσμια ρεύματα των αγαθών και της πληροφορίας μέσα από δίκτυα διεθνικών δημοκρατικών θεσμών. Εμείς θα οικοδομήσουμε το μέλλον. Υπό τον όρο ότι δεν θα ξεχάσουμε πως το «εμείς» είναι πρώτου προσώπου και στον πληθυντικό.
