Τί λέει ο Prigogine;

Πολυπολιτισμός, ομογενοποίηση, νέα τάξη, παγκοσμιοποίηση...

Αλλιώς μας λένε θα επικρατήσει αταξία και χάος! Είναι υποχρεωμένη η υπερδύναμη και οι ομόδοξοί της να πιέσουν προς αυτή την κατεύθυνση και νομοτελειακό να πάμε προς αυτήν... Το «μεγάλο» θα ζήσει ενώ το «μικρό» - το τοπικό - είναι καταδισκασμένο να πεθάνει. Μια και είναι ασύμβατο με τις δομές που αναπτύσσονται. Μάλιστα το άτομο, η μικρή ομάδα, είναι αδύνατον να αντιδράσουν μπροστά στις κολοσσιαίες δυνάμεις που κατευθύνουν τα πράγματα... Γι’ αυτό, ματαιοπονεί όποιος προσπαθεί! Το μέλλον καθορίζεται πιά από την αγορά!

Τί λέει όμως ο Prigogine; Πώς βλέπει τα πράγματα από την οικολογία ως το διαδίκτυο;

Παραθέτω αποσπάσματα από συνεντεύξεις που έδωσε κατά την αναγόρευσή του σε επίτιμο διδάκτορα του ΕΜΠ. Οι υπογραμμίσεις δικές μου...

Ερώτηση: Πώς εμφανίζεται τάξη μέσα από το χάος;

Ilya Prigogine: Σε ένα σύστημα σε ισορροπία, τα μόρια κινούνται άτακτα προς κάθε κατεύθυνση, σύμφωνα με τη στατιστική κατανομή Max­well-Boltzmann. Εάν θερμάνουμε ένα αδρανές στρώμα υγρού στο κάτω μέρος, θα προκληθεί θερμική αταξία, που είναι χαοτική. Όταν το θερμάνουμε περαιτέρω, εάν το υγρό στρώμα είναι λεπτό, τότε θα σχηματιστούν στρόβιλοι. Αυτοί οι στρόβιλοι αποτελούν σχήματα οργάνωσης γνωστά ως κυψέλες του Benard, όπου δισεκατομμύρια μόρια συσχετίζονται, ώστε να μορφοδομηθούν οι στρόβιλοι. Συνεπώς τάξη δημιουργείται μακράν της ισορροπίας. Αυτό το βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις. Όταν ήμουν νέος, είχα εντυπωσιαστεί πολύ από τη λεγόμενη θερμική διάχυση. Παρα­δείγματος χάριν, εάν θερμάνετε ένα ρευστό από τη μία πλευρά, πα­ρατηρείτε διάχυση προς την άλλη πλευρά. Παρόμοια σ' ένα μείγμα δύο διαφορετικών αερίων, με «γαλάζια» και «ερυθρά» μόρια που δεν αντιδρούν χημικά, τα «γαλάζια» μόρια συσσωρεύονται στη μία πλευρά ενώ τα «ερυθρά» μόρια στην άλλη. Σχηματίζεται δηλα­δή μια οργάνωση που δεν μπορεί να προκύψει σε συνθήκες ισορ­ροπίας όπου έχουμε ομογενές μείγμα «γαλάζιων» και «ερυθρών»μορίων. Το ουσιώδες είναι ότι ο σχηματισμός δομών και η πολυ­πλοκότητα εκδηλώνονται μακράν της ισορροπίας μέσω μη ανα­στρέψιμων διεργασιών.

Ερώτηση: Το Διαδίκτυο παρέχει σήμερα ένα μηχανισμό παγκόσμιας επικοινωνίας και συσχετισμού των γεγονότων. Πώς θα μας επηρεά­σει αυτή η νέα κατάσταση πραγμάτων;

Ilya Prigogine: Το Διαδίκτυο παρέχει τεράστιο όγκο πληροφοριών. Οδηγεί σε μια νέα μoρφή κοινωνίας, που όμως δεν γνωρίζουμε πώς θα δια­μορφωθεί. Σίγουρα όμως θα είναι μια κοινωνία με πολλαπλές αλ­ληλεπιδράσεις που παράγει μαζική κουλτούρα. Λόγου χάρη, οδη­γεί σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μαύρων της Βραζιλίας και των μαύρων των ΗΠΑ. Ο γιος μου στη Βραζιλία είδε στα σπίτια των μαύρων εικόνες του Martin Luther King και του Nelson Mandela. Συνεπώς, το Διαδίκτυο επάγει δεσμούς μεταξύ πληθυσμών που μέ­χρι πρότινος ήταν απομονωμένοι μεταξύ τους. Κατά τη γνώμη μου το όλο νόημα του πολιτισμού από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων είναι η παραγωγή μεγαλύτερης επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώ­πων. Κατά τη μετάβαση από την παλαιολιθική στη νεολιθική εποχή, δηλαδή από τους Αζτέκους στην Αίγυπτο, Βαβυλώνα και Ρώμη, η κατανομή της εργασίας δημιουργεί βασιλείς, Φαραώ και σκλάβους. Έχουμε μια θεοκρατική ή επιλεκτική κοινωνία. Τώρα η κοινωνία είναι τελείως διαφορετική. Η έκρηξη της επικοινωνίας δίνει τη δυνατότητα, μέσω διαδικτύου μαζί με την τηλεόραση και το ρα­διόφωνο, στους ανθρώπους να συμμετέχουν στον πολιτισμό. Είμα­στε στο κατώφλι μιας μετάβασης προς μία νέα εποχή όπου όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα εμπλέκονται στον πολιτισμό. Το διαδί­κτυο πράγματι παράγει μαζική κουλτούρα, αλλά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι ενδέχεται να μειωθεί η δημιουργικότητα, αφού πολλοί, επειδή θα αναζητούν την έτοιμη πληροφορία, δεν θα έχουν χρόνο να σκέπτονται. Υπάρχουν ενδιαφέρουσες αναλογίες με τις κοινωνίες των μυρμηγκιών, που δείχνουν τους πιθανούς κινδύνους. Τα μυρμήγκια ζουν είτε σε μικρές κοινότητες μερικών εκατοντάδων είτε σε μεγαλύτερες που αριθμούν εκατομμύρια μέλη. Παρατηρεί­ται διαφοροποίηση της συμπεριφοράς των μυρμηγκιών σε αυτές τις δύο κοινότητες. Στις μικρές κοινωνίες κάθε μυρμήγκι είναι αυτόνο­μο και βρίσκει μόνο του την τροφή του. Στις πολυπληθείς κοινωνίες υπάρχουν συλλογικές διαδικασίες, το άτομο δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Σε αυτές τις κοινωνίες συχνά τα μυρμήγκια είναι τυφλά.

………………

Η ανθρώπινη ιστορία μπορεί να θεωρηθεί ως διαδοχή διακλαδώσεων, όπως για παράδειγμα η μετάβαση από την Παλαιολιθική στη Νεολιθική Επο­χή, που έλαβε χώρα σχεδόν ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο. Αυτή η μετάβαση εμφανίστηκε ως διακλάδωση συνδεδεμένη με μια νέα συστηματική εκμετάλλευση του φυσικoύ και ορυκτού πλούτου. Πολ­λοί κλάδοι αναδύθηκαν από αυτή τη διακλάδωση όπως η Κινεζική Νεολιθική Εποχή, η Νεολιθική της Εγγύς Ανατολής, η Νεολιθική της Προκολομβιανής (Αμερικής). Κάθε διακλάδωση είχε ωφεληθέ­ντες αλλά και θύματα. Η μετάβαση στη Νεολιθική Εποχή οδήγησε στην ιεραρχική κοινωνία, καθ' ότι ο καταμερισμός της εργασίας εγκαθίδρυσε ανισότητες. Αυτές με τη σειρά τους οδήγησαν στην εμφάνιση της δουλείας που συνεχίστηκε μέχρι το 19ο αιώνα.

Έχω πεισθεί ότι πλησιάζουμε μια διακλάδωση παρόμοιου μεγέ­θους, η οποία συνδέεται με την έκρηξη της τεχνολογίας της πληρο­φορίας. Ήδη βιώνουμε τη δικτυωμένη κοινωνία. Οι άνθρωποι συν­δέονται μεταξύ τους περισσότερο παρά ποτέ. Αυτό το μέλλον ενέ­χει μεγάλες υποσχέσεις αλλά και κινδύνους. Ποιο μπορεί να είναι το αποτέλεσμα αυτής της διακλάδωσης; Για να θέσω το ερώτημα στη μακρά προοπτική της βιολογικής εξέλιξης: Θα δράσει η δι­κτυωμένη κοινωνία ως αποικία μυρμηγκιών ή θα αναδυθεί ένας πολιτισμός ελεύθερων ανθρώπων; Όσο μεγαλώνει ο πληθυσμός των ανθρώπων τόσο αυξάνονται οι δυνατότητες για μη γραμμικές διακυμάνσεις, δηλαδή προσωπικές επιλογές, διότι εμφανίζονται ολοένα και περισσότεροι παίκτες. Από την άλλη πλευρά, καθώς ο πληθυσμός δικτυώνεται όλο και περισσότερο, μπορεί να εμφανι­στεί το αντίθετο αποτέλεσμα: οι προσταγές της συλλογικής υπέρ ορ­γάνωσης καταπνίγουν την προσωπική ικανότητα για επιλογή. Ας δούμε τη βιολογική εξέλιξη. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές κοι­νωνίες μυρμηγκιών, κάποιες είναι μικρές, με μερικές εκατο­ντάδες μέλη, άλλες είναι μεγάλες με μερικά εκατομμύρια μέλη. Η κοινωνική ζωή σ' αυτές τις δύο κοινότητες είναι πολύ διαφορετική. Στις μικρές κοινωνίες τα μυρμήγκια συμπεριφέρονται ανεξάρτητα, αναζητούν μόνα την τροφή τους. Στις μεγάλες κοινωνίες βλέπουμε συλλογικές δραστηριότητες. Ο ρόλος της προσωπικής δράσης είναι σημαντικά μειωμένος. Οι ανθρώπινες κοινωνίες μπορούν να έχουν την ίδια εξέλιξη όταν δικτυωθούν.

...........

Το μέλλον δεν είναι δεδομένο. Ιδιαίτερα αυτή την επoχή της παγκοσμιοποίησης και της δικτυακής επανά­στασης, η συμπεριφορά σε ατομικό επίπεδο θα είναι ο παράγοντας κλειδί για τη διαμόρφωση της εξέλιξης ολόκληρου του ανθρώπινου είδους. Όπως λίγα σωματίδια μπορούν να αλλάξουν τη μακροσκο­πική οργάνωση στη φύση, έτσι και ο ρόλος του ατόμου στην κοινω­νία είναι σήμερα πιο σημαντικός παρά ποτέ. Διαρκώς λαμβάνουν χώρα γεγονότα στα σημεία διακλάδωσης που εξαρτώνται από τις διακυμάνσεις. Αυτό είναι πολύ ωραίο, διό­τι σημαίνει πως οι δράσεις μεμονωμένων ανθρώπων έχουν κάποιο νόημα. Συνεπώς είναι ένα είδος συμβουλής στις νέες γενιές. Μη νομίζετε ότι η δράση σας είναι ασήμαντη ή μάταια. Διότι μια μικρή δράση μπορεί να ενισχυθεί σημαντικά σε μια κρίσιμη κατάσταση. Αυτό είναι ένα μήνυμα προς τη νέα γενιά: ότι η ατομική δράση δεν είναι καταδικασμένη στον αφανισμό, ότι οι δραστηριότητές μας μπορούν να αλλάξουν το μέλλον.

Ερώτηση: Θα ήθελα να προσθέσω κάτι από τον Ηράκλειτο. Υπάρχει ένα απόσπασμα, το οποίο έχει μεγάλη σημασία, αν το συνδέσουμε με τη σκέψη σας. Ο Ηράκλειτος λέει:«Εν το σοφόν, επίστασθαι γνώμην όκη κυβερνάται πάντα δια πάντων». Αυτό μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: οι διαρκείς αλληλεπιδράσεις μεταξύ όλων των όντων είναι ο μοναδικός λόγος για κάθε αλλαγή που συμβαίνει στον κόσμο.

Ilya Prigogine: Αυτή είναι μια πολύ καλή παρατήρηση. Βλέπετε, ουσιαστικά αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της φύσης, τα επιμέρους πράγματα εμφανίζονται από το Όλον. Κατά κάποια έννοια, μία πόλη αναδύεται από την ύπαιθρο μέσα στην οποία περιέχεται. Αυ­τό βρίσκεται σε αντίθεση με την ιδέα ότι η εξέλιξη είναι ανεξάρτη­τη από το περιβάλλον. Δεν είμαστε ανεξάρτητοι. Η ζωή δεν συνά­ντησε ποτέ τη ζωή ανεξάρτητα από το μέσον, το οικοσύστημα. Η ζωή έχει ανάγκη από αέρα και νερό συνεχώς. Τα έμβια όντα αλλη­λεπιδρούν συνεχώς με τα μη-έμβια.

Εσείς τι λέτε;